به گزارش پایگاه خبری چالوس رسانه به نقل از پایگاه خبری تحلیلی «بلاغ» برنج همواره یکی از مهم‌ترین اقلام غذایی ایرانیان بوده است و مازندران با داشتن شرایط اقلیمی منحصر به‌فرد، در این میان نقشی بی‌بدیل ایفا می‌کند.
کشت دوم برنج، که در فاصله کوتاهی پس از برداشت نخست انجام می‌شود، به دلیل دمای مناسب، رطوبت بالا و منابع آبی فراوان منطقه، محصولی با ویژگی‌های خاص دانه‌های کشیده و خوش‌پخت، عطر طبیعی و ماندگار، بازده اقتصادی بالاتر در واحد سطح تولید می‌کند.
بازار داخلی طی سال‌های اخیر نشان داده که مصرف‌کنندگان حاضرند برای این محصول هزینه بیشتری بپردازند، چراکه برنج کشت دوم به نوعی نماد کیفیت ممتاز شمال تبدیل شده است. اما این موفقیت آشکار، روی تاریکی هم دارد.
وابستگی نگران‌کننده به سموم شیمیایی
از منظر کشاورزی، کشت دوم شرایطی متفاوت از کشت اول دارد. محدودیت زمانی، رشد سریع آفات (به‌ویژه کرم ساقه‌خوار برنج، بیماری بلاست و لکه قهوه‌ای) و رطوبت بالا، محیطی ایده‌آل برای انتشار بیماری‌های قارچی ایجاد می‌کند. در چنین شرایطی، کشاورز برای حفظ محصول خود ناگزیر به مصرف دوز بالای سموم شیمیایی می‌شود.
طبق برآوردهای میدانی مرکز تحقیقات کشاورزی مازندران در کشت دوم، مصرف سموم تا ۴۰ درصد بیشتر از کشت اول است.
بیش از ۵۰ درصد سمپاشی‌ها در مرحله‌ای انجام می‌شود که کمتر از ۲۰ روز تا برداشت باقی مانده است.
بسیاری از سموم مورد استفاده یا به‌درستی تجزیه نمی‌شوند یا به دلیل وارداتی بودن، فاقد برچسب استاندارد ملی هستند.
این یعنی خطر بالای باقی‌ماندن بقایای سمی در دانه برنج.
تهدیدهای جدی برای سلامت عمومی
سلامت غذایی یکی از ارکان اصلی امنیت ملی است. وقتی برنج آلوده به سموم وارد سفره‌های مردم می‌شود، در عمل نه‌تنها سلامت فردی بلکه سلامت جمعی جامعه تهدید می‌شود.
تحقیقات منتشر شده در نشریات علمی داخلی و خارجی نشان می‌دهد که مصرف مستمر برنج حاوی بقایای آفت‌کش‌ها می‌تواند عوارض تجمع مواد شیمیایی در کبد و کلیه بروز بیماری‌های مزمن، اختلالات غدد درون‌ریز و ناباروری، ضعف سیستم ایمنی در کودکان و سالمندان و افزایش ریسک سرطان‌های گوارشی در بلندمدت را به همراه داشته باشد.
نکته مهم این است که اثرات سموم اغلب تدریجی و پنهان است؛ به همین دلیل، جامعه متوجه پیامدهای آن تنها در سال‌های آینده خواهد شد.
بحران زیست‌محیطی پنهان در دل شالیزارها
مصرف سموم فقط به سلامت انسان آسیب نمی‌زند؛ بلکه محیط زیست شمال کشور را نیز در معرض تهدید قرار داده است. شالیزارها بخشی از اکوسیستم پیچیده‌ای هستند که به رودخانه‌ها، آب‌بندان‌ها و جنگل‌های اطراف متصل‌اند.
آلودگی منابع آب: بارش‌های تابستانی باعث انتقال سموم به سفره‌های زیرزمینی و رودخانه‌ها می‌شود. این آلودگی نه‌تنها بر حیات آبزیان بلکه بر آب شرب انسان‌ها اثر مستقیم دارد.
کاهش تنوع زیستی: بسیاری از حشرات مفید، پرندگان و موجودات خاکزی بر اثر تماس با سموم نابود می‌شوند. از جمله دشمنان طبیعی آفات که نقش کلیدی در تعادل اکولوژیک دارند.
کاهش حاصلخیزی خاک: بقایای سموم شیمیایی در خاک باعث تغییر pH و نابودی میکروارگانیسم‌های مفید می‌شود که برای جذب مواد مغذی توسط گیاه ضروری‌اند.
این چرخه معیوب، در نهایت بهره‌وری کشاورزی را نیز کاهش می‌دهد.
اقتصاد در برابر سلامت؛ دوگانه‌ای پرچالش
کشاورز مازندرانی اغلب مالک زمین‌های کوچک (کمتر از ۲ هکتار) است. فشار اقتصادی، هزینه‌های بالای زندگی و نیاز به تأمین معاش خانواده سبب می‌شود او به دنبال حداکثر برداشت در حداقل زمان باشد. از این منظر، استفاده از سموم شیمیایی ساده‌ترین و سریع‌ترین راهکار برای حفظ محصول به نظر می‌رسد.
اما از سوی دیگر، جامعه مصرف‌کننده با برنجی مواجه می‌شود که کیفیت ظاهری بالا اما سلامت نامطمئن دارد. این تعارض میان اقتصاد تولیدکننده و سلامت مصرف‌کننده، اگر بدون مداخله سیاست‌گذاری رها شود، می‌تواند به بحران اجتماعی و اقتصادی جدی بدل شود.
تجربه جهانی در مدیریت کشت سالم
کشورهایی مانند ژاپن، هند و ویتنام که با شرایط مشابه اقلیمی مواجه‌اند، در دهه‌های اخیر سیاست‌های ویژه‌ای برای کاهش مصرف سموم در کشت برنج اتخاذ کرده‌اند. از جمله:
ترویج مدیریت تلفیقی آفات (IPM)
استفاده گسترده از دشمنان طبیعی آفات مانند زنبورهای پارازیتوئید
اعمال قوانین سخت‌گیرانه بر میزان مجاز باقی‌مانده سموم در محصول نهایی
حمایت مالی از کشاورزان برای استفاده از روش‌های ارگانیک و نیمه‌ارگانیک
نتیجه این سیاست‌ها، کاهش قابل توجه مصرف آفت‌کش‌ها و افزایش اعتماد عمومی به محصولات کشاورزی بوده است.
راهکارهای پیشنهادی
برای اصلاح وضعیت موجود و حفظ برنج کشت دوم به عنوان یک برند ملی، مجموعه‌ای از اقدامات تخصصی پیشنهاد می‌شود:
۱. توسعه سیستم IPM (مدیریت تلفیقی آفات): ترکیب راهکارهای زراعی، بیولوژیک و مکانیکی برای کنترل آفات.
۲. کشت ارقام مقاوم به آفات و بیماری‌ها: سرمایه‌گذاری در اصلاح نباتات و استفاده از بذرهای بهبود یافته.
۳. آموزش و ترویج کشاورزان: برگزاری دوره‌های عملی در روستاها برای آشنایی با روش‌های جایگزین.
۴. ایجاد نظام ردیابی و پایش سموم: کنترل منظم بقایای سموم در برنج‌های عرضه‌شده به بازار.
۵. یارانه و حمایت مالی: ارائه تسهیلات به کشاورزانی که حاضرند کشت سالم‌تر و کم‌نهاده انجام دهند.
۶. بازار برنج سالم: ایجاد برندهای اختصاصی برای برنج‌های ارگانیک و کم‌نهاده و بازاریابی داخلی و خارجی.
برنج کشت دوم مازندران، میراثی ارزشمند و سرمایه‌ای ملی است که نه‌تنها سفره ایرانی را رنگین‌تر می‌کند بلکه بخشی از هویت کشاورزی کشور به شمار می‌رود. اما این سرمایه در خطر است. مصرف بی‌رویه سموم شیمیایی همانند بمبی خاموش عمل می‌کند که در آینده سلامت جامعه، محیط زیست و حتی اقتصاد کشاورزان را تهدید خواهد کرد.
تنها با اتخاذ سیاست‌های علمی، آموزش کشاورزان، حمایت مالی و توسعه روش‌های جایگزین می‌توان این بحران را مهار کرد. در غیر این صورت، «برنج خوش‌عطر شمال» ممکن است در تاریخ آینده، به‌عنوان محصولی با گذشته‌ای درخشان و پایانی تلخ یاد شود.
یادداشت: محمد هاشمی کارشناس مسائل کشاورزی
